TRUNG TÂM THÔNG TIN - THƯ VIỆN QUỐC TẾ

Giải pháp nâng cao vai trò của hoạt động thông tin khoa học, thông tin-thư viện trong bối cảnh hội nhập quốc tế tại Viện Thông tin Khoa học xã hội và Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam

1.     Vai trò của hoạt động thông tin khoa học, thông tin-thư viện trong bối cảnh hội nhập quốc tế

Thông tin khoa học đóng vai trò cốt lõi trong phát triển của khoa học, sự phát triển của quốc gia, của ngành khoa học và của tổ chức khoa học. Cùng với toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế ngày càng sâu rộng thì vai trò của hoạt động thông tin khoa học càng được nâng cao giúp các tổ chức, doanh nghiệp và người dân cập nhật tri thức, công nghệ mới, thúc đẩy sáng tạo và nâng cao năng lực cạnh tranh. Đồng thời, thông tin khoa học giúp hiểu biết sâu rộng về các lĩnh vực đời sống xã hội và văn hóa. 

Vai trò của thư viện đang dần chuyển đổi từ kho lưu trữ sách vật lý sang các trung tâm dữ liệu dựa trên công nghệ để lưu trữ và phổ biến thông tin. Số hóa đóng vai trò then chốt trong việc bảo quản và phổ biến thông tin trong các thư viện, nó cho phép lưu trữ và bảo quản hiệu quả các tài liệu lịch sử, bản thảo quý hiếm và các tài liệu có giá trị khác. Định dạng kỹ thuật số đảm bảo tuổi thọ của các nguồn tài nguyên và tạo điều kiện cho các thế hệ tương lai dễ dàng tiếp cận. Hơn nữa, quá trình chuyển đổi kỹ thuật số cho phép các thư viện phổ biến thông tin trên quy mô toàn cầu. Đặc biệt trong quá trình hội nhập, thư viện không chỉ là nơi lưu trữ tài liệu, nơi người dùng tin tới để đọc sách đơn thuần mà thư viện có vai trò quan trọng trong việc kiến tạo, phổ biến tri thức và cung cấp những trải nghiệm kỹ thuật số toàn diện; thúc đẩy sự hiểu biết lẫn nhau, tạo môi trường để nghiên cứu khoa học và phát triển công nghệ liên thông với khu vực và thế giới.

2.     Một số khó khăn, thách thức đối với hoạt động thông tin khoa học, thông tin-thư viện tại Viện Thông tin KHXH và Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam trong hội nhập quốc tế

Viện Thông tin KHXH là một trong những đơn vị hàng đầu trong nghiên cứu, thu thập và cung cấp thông tin khoa học phục vụ công tác nghiên cứu, đào tạo và hoạch định chính sách tại Việt Nam. Trải qua 50 năm hoạt động, công tác thông tin khoa học, thông tin-thư viện tại Viện đã khẳng định vai trò quan trọng trong việc cung cấp thông tin tri thức phục vụ nghiên cứu và phát triển đất nước. Theo Quyết định số 102/QĐ-KHXH ngày 28/02/2024 của Chủ tịch Viện Hàn lâm đã chỉ rõ chức năng của Viện Thông tin KHXH tập trung vào hai lĩnh vực chính: (i) Nghiên cứu, thông tin khoa học; (ii) Thư viện. Bên cạnh những thành tựu đóng góp trong nhiều năm qua của Viện Thông tin KHXH không ai có thể phủ nhận như:

Qua từng giai đoạn phát triển, Viện Thông tin đã có nhiều đóng góp quan trọng trong việc “thông tin kịp thời và chính xác những cái mới trong KHXH”, với các hình thức xử lý thông tin chú giải, lược thuật, tổng thuật và biên soạn các thông tin thư mục, bài trích tạp chí trong và ngoài nước; nghiên cứu những vấn đề cơ bản của thư viện học, thư mục học, thư tịch học, thông tin học…dịch toàn văn các bài viết được công bố trên sách báo (chủ yếu là tạp chí nước ngoài), làm các thông tin chuyên đề, niên giám thông tin và nghiên cứu các vấn đề về KHXH, KHNV và tư vấn chính sách… Đồng thời 50 năm qua, Viện Thông tin KHXH đã xây dựng được một hệ thống tài liệu khổng lồ, là một thư viện hàng đầu Việt Nam về KHXH, bên cạnh thư viện truyền thống, Viện đang lưu trữ gần 1.300.000 biểu ghi thư mục; trên 10.000.000 trang tài liệu đã được số hóa. Website hàng triệu lượt bạn đọc truy cập/năm. Viện Thông tin KHXH đã và đang khẳng định vai trò đi đầu, dẫn dắt, định hướng về nghiệp vụ cho toàn bộ hệ thống thư viện Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam.

Trong bối cảnh hội nhập, khi người dùng tin nhanh chóng tiếp cận với cái mới, các thư viện số, thư viện ảo với mô hình phục vụ trực tuyến, từ xa thân thiện, dễ kết nối, hội nhập đã làm thư viện truyền thống đang dần mất đi ưu thế. Trong khi hệ thống thư viện Viện Hàn lâm chưa đáp ứng được nhu cầu mới, hoạt động thông tin khoa học, thông tin-thư viện tại Viện Thông tin KHXH nói riêng và Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam đang đối mặt với nhiều khó khăn.

Thứ nhất, Viện Thông tin KHXH  hoạt động chủ yếu từ ngân sách nhà nước cấp, kinh phí dành cho hoạt động thông tin khoa học, thông tin-thư viện chưa nhiều, trong những năm gần đây còn liên tục bị cắt giảm 10% mỗi năm khiến hoạt động ngày càng khó khăn, số lượng đề tài nhiệm vụ có xu hướng giảm, kinh phí được cấp chưa đủ để triển khai đề tài, dự án nghiên cứu lớn, đặc biệt những nghiên cứu cần có sự hợp tác quốc tế, trong khi nguồn đề tài từ kinh phí ngoài ngân sách huy động được rất ít, mặc dù lãnh đạo Viện Thông tin KHXH đã có nhiều cố gắng.

Thứ hai, nguồn lực dành cho đầu tư cơ sở hạ tầng như: trang thông tin điện tử (Website), bảo trì hệ thống, số hóa tài liệu, bổ sung sách, báo tài liệu cho thư viện còn ở mức thấp. Việc chuyển đổi số thư viện không chỉ đơn thuần là số hóa tài liệu mà còn là quá trình thay đổi toàn diện về hạ tầng công nghệ, quản lý thông tin và cách thức cung cấp dịch vụ cho người dùng tin. Viện Thông tin KHXH giai đoạn 2015-2019 đã thực hiện một số dự án nâng cao năng lực cho thư viện KHXH và hệ thống thư viện Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam, phần nào đã giúp cho Thư viện KHXH hòa vào xu thế phát triển tất yếu của ngành thư viện thế giới, có tiếng nói chung về nghiệp vụ phân loại, biên mục, trao đổi biểu ghi CSDL với các thư viện lớn trên thế giới. Nhiều đối tác quốc tế đã biết tới các kho tư liệu quý hiếm được lưu trữ tại Thư viện KHXH, nâng cao năng lực hợp tác, liên kết, hội nhập quốc tế. Tuy nhiên từ năm 2020 đến nay, do kinh phí được cấp hàng năm cho nhiệm vụ số hóa quá ít so với nhu cầu và khối lượng tài liệu đang lưu giữ tại các thư viện. Tỷ lệ tài liệu được số hóa trong toàn hệ thống thư viện Viện Hàn lâm thấp, chủ đề tài liệu chưa đa dạng, phần lớn là tài liệu cổ, quý hiếm, chưa đáp ứng nhu cầu phong phú của người dùng tin. Điều này ảnh hưởng lớn đến việc phát huy hiệu quả các hạng mục đã đầu tư cũng như tiến trình hiện đại hóa hệ thống thư viện Viện Hàn lâm. Thư viện Viện Thông tin KHXH là nơi tập trung lưu giữ những thành tựu nghiên cứu của Viện Hàn lâm, là điểm kết nối người dùng tin KHXH với các nguồn tri thức của cộng đồng và xã hội, nhưng hiện nay thư viện đang phải đối mặt với với tình trạng không có sách, báo, tài liệu mới vì không được cấp kinh phí bổ sung, điều này dẫn đến lượng bạn đọc tới thư viện giảm đi rất nhiều, nhiều bộ sưu tập tài liệu đang được lưu trữ liên tục nhiều năm bị gián đoạn.

Thứ ba, Việt Nam vẫn chưa có quy định rõ ràng về vấn đề quyền pháp lý trong số hóa tài liệu, cung cấp tài liệu số cho người dùng tin. Nhiều tài liệu đã được thư viện số hóa, đưa lên CSDL số nhưng người dùng tin chỉ có thể tra cứu thông tin cơ bản, phần tài liệu toàn văn vẫn chưa được cung cấp trực tuyến do rào cản bản quyền tác giả, điều này gây khó khăn cho công tác phục vụ bạn đọc, mô hình phục vụ từ xa chưa thể phát huy được tốt vai trò của mình.

Thứ tư, nguồn nhân lực tại Viện Hàn lâm trong nhiều năm qua không được tăng thêm biên chế, không tuyển mới cán bộ, xảy ra tình trạng thiếu hụt đội ngũ cán bộ kế cận. Thư viện hiện nay rất khó tuyển được cán bộ được đào tạo về thông tin. Cán bộ làm công tác thông tin khoa học, thông tin-thư viện phần lớn được đào tạo từ nhiều ngành khác nhau, trong khi đó cán bộ làm công tác thư viện đang bị hạn chế về công nghệ, ngoại ngữ và ngược lại cán bộ công nghệ thông tin thì hạn chế về nghiệp vụ thư viện.

Thứ năm, cơ chế, chính sách đãi ngộ dành cho cán bộ thông tin khoa học và thông tin-thư viện chưa được quan tâm đúng mức. Viện Thông tin KHXH nơi có số lượng cán bộ thông tin khoa học và thông tin-thư viện có trình độ thạc sĩ đông đảo nhưng lại rất ít người tham gia học lên bậc tiến sĩ. Mức lương cơ bản dành cho thư viện viên chính thấp hơn hẳn so với chuyên viên chính hay nghiên cứu viên chính. (4.0 so với 4.4 ở mức khởi điểm của thư viện viên chính và chuyên viên chính). Kỹ sư về công nghệ thông tin mức lương không cao nên khó thu hút được nhân tài, nhất là trong bối cảnh mới khi Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam cần phát triển công nghệ số ở rất nhiều mảng công tác.

3.     Giải pháp nâng cao vai trò của hoạt động thông tin khoa học, thông tin-thư viện tại Viện Thông tin KHXH, Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam trong hội nhập quốc tế

Để thực hiện mục tiêu phát triển Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam trong giai đoạn từ nay đến năm 2030 trở thành trung tâm nghiên cứu trọng điểm về khoa học xã hội và nhân văn, ngang tầm các nước tiên tiến trong khu vực và thế giới, là cơ quan nghiên cứu lý luận và tham mưu chiến lược, tư vấn chính sách hàng đầu của Đảng và Nhà nước, cung cấp luận cứ khoa học quan trọng cho việc hoạch định đường lối, chiến lược, quy hoạch, kế hoạch, chính sách xây dựng và bảo vệ Tổ quốc; cơ sở đào tạo sau đại học đạt trình độ tiên tiến tại khu vực và trên thế giới, góp phần quan trọng vào phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao về khoa học xã hội cho đất nước. Viện Thông tin KHXH cũng phải nâng cao năng lực và triển khai mạnh mẽ các nghiên cứu khoa học; khai thác và đáp ứng mọi nhu cầu thông tin về khoa học xã hội; hiện đại hóa hoạt động thông tin-thư viện từng bước bắt kịp sự phát triển của hoạt động thông tin khoa học xã hội và hoạt động thư viện trong khu vực và thế giới phù hợp với tinh thần Nghị quyết số 57-NQ/TW ngày 22/12/2024 của Bộ Chính trị về đột phá phát triển khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia. Xây dựng Thư viện KHXH thành ngân hàng dữ liệu lớn, có uy tín về khoa học xã hội. Cung cấp các nguồn thông tin quý và hiện đại về KHXH cho các cơ quan Đảng, Nhà nước, các viện, trường, các tổ chức quốc tế và các cá nhân có nhu cầu. Quản lý, vận hành Thư viện KHXH ở trình độ tiên tiến của quốc gia/khu vực, đảm đương tốt vai trò liên kết các thư viện chuyên ngành trong Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam và với các thư viện trong và ngoài nước, đáp ứng nhu cầu tin phục vụ nghiên cứu, phát triển và đào tạo của Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam và của toàn xã hội. Viện Thông tin KHXH nói riêng và Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam nói chung cần thực hiện các giải pháp sau:

Thứ nhất, tăng cường tìm kiếm nguồn kinh phí ngoài ngân sách và sử dụng hiệu quả ngân sách được cấp để phát triển hoạt động thông tin khoa học, thông tin-thư viện gắn với những vấn đề mới mà Đại hội Đảng bộ Viện Thông tin KHXH nhiệm kỳ 2025-2030 đề ra đồng thời gắn với mục tiêu chiến lược mà Đảng bộ Viện Hàn lâm nhiệm kỳ 2025-2030 đã chỉ rõ. Trong 5 năm tới tập trung đầu tư phát triển nâng cấp hạ tầng thông tin, hạ tầng an ninh mạng; xây dựng ngân hàng dữ liệu số về KHXH; đặc biệt tập trung đưa những các kết quả nghiên cứu khoa học đã được nghiệm thu hoặc công bố (ngoại trừ những tài liệu được bảo quản theo chế độ mật) lên CSDL số; đẩy mạnh liên kết các thư viện chuyên ngành trong Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam, liên kết với các thư viện tiến tiến trong và ngoài nước để thông tin khoa học, thông tin-thư viện là một nhân tố góp phần nâng cao chất lượng các đề tài khoa học, tham mưu, tư vấn chính sách cho Đảng, Nhà nước, các bộ, ngành, địa phương, từng bước hội nhập vào mạng lưới thư viện số của Việt Nam. 

Thứ hai, Viện Thông tin KHXH cần kiến nghị Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam và Bộ Tài chính cung cấp ngân sách ổn định cho công tác thông tin khoa học, thông tin-thư viện. Đặc biệt là kinh phí bổ sung sách, báo ngoại văn và trong nước, đây là một trong những kinh phí cần phải có để duy trì và phát triển một thư viện truyền thống, cơ bản; kinh phí để duy trì phần mềm hệ thống CSDL số; bảo trì, bảo dưỡng hạ tầng công nghệ thông tin, máy móc trang thiết bị số hóa và nâng cấp trang thiết bị lưu trữ. Kiến nghị với Nhà nước, Bộ nội vụ có chính sách về chế độ tiền lương, phụ cấp độc hại, ưu đãi đặc thù và một số điều kiện đảm bảo đối với cán bộ làm công tác thông tin-thư viện, kỹ sư tin học… tạo động lực cho cán bộ an tâm làm việc, nâng cao hiệu xuất lao động, tạo ra nhiều sản phẩm có giá trị.

Thứ ba, nhằm tháo gỡ khó khăn trong vấn đề bản quyền, Thư viện KHXH cần thay đổi cách tiếp cận với nguồn tài liệu, tài nguyên thông tin số. Thay vì mua bản cứng tài liệu, thư viện có thể mua bản mềm, hình thành cơ sở dữ liệu số. Liên kết với các nhà xuất bản, hợp tác với các thư viện trong và ngoài nước xây dựng, chia sẻ cơ sở dữ liệu, thư viện sẽ dễ dàng trong đa dạng hóa nguồn tài liệu số. Để bảo đảm quyền lợi của chủ sở hữu quyền tác giả gắn với quyền tiếp cận thông tin của cộng đồng, thư viện cần có quy định về đối tượng, mức độ truy cập đến các dữ liệu số.

Thứ tư, tăng cường hoạt động truyền thông, xuất bản và phổ biến thông tin tạo sự lan tỏa trong xã hội nhằm khẳng định vị thế, nâng cao uy tín của Viện Thông tin KHXH. Viện Thông tin KHXH cần tập trung nâng cấp toàn diện trang thông tin điện tử chính thức, hướng tới xây dựng một nền tảng số mạnh mẽ, chuyên nghiệp, hiện đại và thân thiện với người dùng. Website cần được cải tiến theo hướng tăng cường tính tương tác, tích hợp các công cụ tìm kiếm, khai thác thông tin hiệu quả hơn, giới thiệu các ấn phẩm mới bằng tiếng Việt và tiếng Anh, đồng thời thường xuyên cập nhật những tin tức khoa học xã hội mới nhất ở Việt Nam và thế giới. Cần đẩy mạnh hơn nữa hoạt động hợp tác quốc tế trong lĩnh vực thông tin khoa học xã hội, thông tin-thư viện thông qua tổ chức các buổi triễn lãm, trưng bày, ngày hội sách, hội nghị, hội thảo quốc tế với sự tham gia của các nhà khoa học, các tổ chức quốc tế và chuyên gia hàng đầu về các vấn đề thời sự quan trọng như chuyển đổi số, trí tuệ nhân tạo, quản trị thông tin khoa học để cán bộ được tiếp cận với công nghệ mới, học hỏi kinh nghiệm của các nước trong khu vực và quốc tế.

Thứ năm, xây dựng đội ngũ cán bộ làm thông tin khoa học, thông tin-thư viện có đủ phẩm chất chính trị, đạo đức và năng lực chuyên môn đáp ứng cả về chất lượng và số lượng; có chính sách xây dựng đội ngũ cán bộ kế thừa và thu hút nhân tài, nguồn nhân lực trẻ chất lượng cao; chú trọng đào tạo, bồi dưỡng về khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo, kỹ năng số phục vụ chuyển đổi số từng bước bắt nhịp vào sự phát triển chung của đất nước và quốc tế.

4.     Kết luận:

Trong bối cảnh đất nước đang bước vào một kỷ nguyên phát triển mới với trọng tâm là phát triển khoa học công nghệ, chuyển đổi số và phát triển kinh tế số, vai trò của hoạt động thông tin khoa học, thông tin-thư viện ngày càng trở nên quan trọng và cấp thiết hơn bao giờ hết. Viện Thông tin KHXH cần chủ động đổi mới mạnh mẽ, sâu sắc về phương thức hoạt động, đẩy mạnh hợp tác trong nước và quốc tế, củng cố tổ chức và nâng cao trình độ đội ngũ cán bộ để đáp ứng hiệu quả các yêu cầu ngày càng cao của xã hội. Nâng cao vai trò của hoạt động thông tin khoa học, thông tin-thư viện trong triển khai xây dựng thư viện hiện đại, thư viện số đảm bảo yêu cầu để sẵn sàng hội nhập, đây là điều kiện quan trọng giúp Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam nói chung và Viện Thông tin KHXH nói riêng rút ngắn quá trình phát triển tất yếu và bứt phá trong thời kỳ chuyển đổi số./.

Danh mục tài liệu tham khảo

1. Thủ tướng Chính phủ (2021), Quyết định số 206/QĐ-TTg ngày 11/2/2021 ban hành phê duyệt “Chương trình chuyển đổi số ngành Thư viện đến năm 2025, định hướng đến năm 2030”.

2. Lê Sơn (2023), “Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam: Vị thế 70 năm và nhiệm vụ nặng nề trong giai đoạn mới”, https://baochinhphu.vn/vien-han-lam-khxh-viet-nam-vi-the-70-nam-va-nhiem-vu-nang-ne-trong-giai-doan-moi-102231130084104474.htm.

3. Khánh Minh (2024), “Số hóa trong hoạt động thư viện”, https://nhandan.vn/so-hoa-trong-hoat-dong-thu-vien-post653258.html

4. Nguyễn Thị Tuyết,… (2025), “Những tác động của chuyển đổi số đối với hệ thống thư viện”, https://tapchicongthuong.vn/nhung-tac-dong-cua-chuyen-doi-so-doi-voi-he-thong-thu-vien-132809.htm

5.  “Vai trò của thư viện trong xã hội tri thức mở”, https://nlv.gov.vn/nghiep-vu-thu-vien/vai-tro-cua-cac-thu-vien-trong-xa-hoi-tri-thuc-mo.html

6. Bùi Thị Minh Phượng (2025), “Vai trò của thông tin khoa học xã hội trong kỷ nguyên vươn mình của dân tộc”, https://issi.vass.gov.vn/noidung/tintuc/Lists/Hanh

ChinhToChuc/View_Detail.aspx?ItemID=418

7. Lê Hải Đăng (2025), “Hiện đại hóa hệ thống thư viện Viện Hàn lâm KHXH Việt nam theo mô hình thư viện”, Tạp chí Thông tin Khoa học xã hội, số 5, tr. 32-39.

8. Trần Thị Minh Thi (2025), “Vai trò của Thông tin khoa học xã hội trong công bố quốc tế và khuyến nghị chính sách”, Tạp chí Thông tin Khoa học xã hội, số 5, tr. 40-47.

9. Viện Thông tin Khoa học xã hội: 50 năm hình thành và phát triển (8/5/1975-8/5/2025), Viện Thông tin Khoa học xã hội, Hà Nội, 2025.